Skip to main content
BlogHistoriaLifestyle

ZNANE-NIEZNANE. MODLITWA PAŃSKA A PRACUJĄCY SPOŁECZNIE

By 17 sierpnia 2021Brak komentarzy

Tekst Modlitwy Pańskiej (Pater noster) wydaje się być niezmiennym towarzyszem duchowej drogi chrześcijaństwa poczynając od Jego początków ewangelicznych i momentu niejako przekazania go apostołom przez Chrystusa. Biorąc pod uwagę istotność tego tekstu dla rozwoju cywilizacji chrześcijańskiej, nie bez znaczenia pozostaje aspekt także społecznego rozpatrywania przyswajalności myśli i znaczeń zawartych w Modlitwie Pańskiej, określanej bardzo często przez Ojców Kościoła mianem swoistego wzoru modlitwy chrześcijańskiej.

Wlastimil Hofman | „Ojcze nasz”, lata 1951–1952
Wlastimil Hofman, Ojcze nasz

Wynika z tego bardzo czynna funkcja tej modlitwy w zakresie kształtowania kultury i życia publicznego, a szczególnie różnych tekstów towarzyszących. Najbardziej interesujące z nich wydają się przenikać literackie próby parafrazy tekstu Modlitwy Pańskiej.

Jak słusznie pisze w jednym ze swoich tekstów badacz i znawca tematu, autor pokaźnego zbioru „Ojcze nasz – nasz” prof. Jan A. Choroszy:

tradycja parafrazowania Pater noster sięga do antyku chrześcijańskiego (Juwenkus), bardzo żywo rozwijała się w średniowieczu, a od XVI wieku była i ciągle jest kultywowana w dwóch odmianach: poetyckiej (wierszowej) i pieśniowej (melicznej). W tym, pobożnym, nurcie europejskiej tradycji we wszystkich stosowanych formach (…) parafraza Modlitwy Pańskiej mieści się w ramach — by skorzystać ze współczesnego określenia — dozwolonego użytku: jest kontemplacją lub objaśnieniem, wiedzie do przeżycia i zrozumienia.

Mamy do czynienia zatem z ogromem tekstów wchodzących w obszar parafraz, których głównym celem było jeszcze głębsze „przeżycie i zrozumienie” modlitwy. Nie bez znaczenia zdaje się umieszczenie określonych poszukiwań w danym continuum czasowym, co otwiera na konteksty i odniesienia, a przez to bardziej szczegółowe zrozumienie całości. Jednym z przykładów literackich parafraz jest wiersz księdza Jana Zieji zatytułowany Ojcze nasz pracujących społecznie, który może okazać się bardzo ciekawym motywem dla przedstawienia Ojcze nasz w świetle codziennego trudu czasu z perspektywy postaci nietuzinkowej, którą w szerszym obiegu dało się poznać za sprawą filmu Zieja z 2020 roku.

Omawiany tekst znalazł się w pełnym czułości wydaniu Z głębokości… Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, który zawiera w sobie zbiór wierszy przenikniętych sacrum w warstwie kruchej wyrażalności jednostkowego przeżywania oblicza transcendencji. Stanowią one owoc pewnej przekraczalności ludzkich wyobrażeń, które poszukują odpowiedniej formy oddania istoty rzeczy niezgłębionych i z głębokości wypływających, posługując się Psalmem 130. W takim doborze refleksyjnych modlitw poetyckich, znaleźć można właśnie parafrazę Pater noster, która wnika w znacznym stopniu w przestrzeń społecznej działalności i to właśnie ten aspekt stanowi pewnego rodzaju klucz interpretacyjny tego wiersza białego.   Tekst Jana Zieji otwiera się apostrofą skierowaną do Absolutu, którego określa jako „Stwórcę światów nieprzeliczonych”. Następnie pada pierwsza Ojcze naszowa fraza wstępna, która (tak jak i inne fragmenty modlitwy zawarte w tekście) zostaje oznaczona wielkimi literami. Można w tej pierwszej części zwrócić uwagę na pragnienie podmiotu związane z pewnym uwydatnieniem wszech miaru obecności Boga poprzez kategoryzację przestrzeni według podziału na to, co zewnętrzne (obserwowalne w świecie) oraz wewnętrzne (autorefleksja):

i wszelkiego stworzenia Panie,

KTÓRYŚ JEST W NIEBIE

i na ziemi, i na każdym miejscu,

i we mnie teraz…


zbiory własne, strona tytułowa

Pod względem cyzelowania języka, zwrócenie uwagi na intensyfikację Boskiej obecności następuje dzięki anaforycznemu użyciu spójnika „i”. Dzięki takiej konstrukcji tekst nabiera ponadto refleksyjnej płynności oraz docelowo wprowadza w to, co niepojęte do końca. Taka bowiem retoryczna konstatacja następuje po wielokropku (niepewność ukazana po wejściu w lirykę bezpośrednią, osobistą) na temat natury Najwyższego, która „wypełnia wszystko”. Kierując się tym przeświadczeniem, należy zwrócić właśnie na podłoże wejścia w obszar relacji człowieka z Bogiem poprzez aspekt społeczny. Tak odczytywane znaczenie modlitwy, w tym modlitwy poetyckiej podkreślał Benedykt XVI powołując się na usytuowanie pewnych przestrzeni (modlitwa a świat) z filozofii Wittgensteina:

W modlitwie, w każdej epoce dziejów, człowiek przygląda się sobie i swojemu położeniu w obliczu Boga, poczynając od Boga oraz w odniesieniu do Boga, i przekonuje się, że jest stworzeniem, które potrzebuje pomocy, nie jest w stanie samo doprowadzić do spełnienia swoją egzystencję oraz swoją nadzieję. Ludwig Wittgenstein, filozof, przypominał, że «modlić się znaczy poczuć, iż sens świata znajduje się poza światem».


Nie wchodząc do końca w polemikę teologiczną, myśl ta uświadamia nam ten modlitewny sposób przyglądania się położeniu człowieka względem tego, „który jest w niebie”. W pewnym sensie poprzez wersy Ojcze nasz pracujących społecznie pobrzmiewa konkretność użytego języka, w którym wyraźnie widać wynikowość, etapowość, być może także powtarzalność. Jest ona często związana z jasnym ukazaniem trwałości Boga i niestałości człowieka, tak jak w próbie wyrażenia zwrotu „święć się imię Twoje”, który nawiązuje dalej formą również do innej modlitwy  będącej elementem mszy świętej, czyli Hymnu anielskiego określanego także doksologią większą. Chodzi tutaj o fragment trzech wersów wyróżnionych anaforą „tylko Tyś jest” wraz z danym określeniem.

W dalszej części – posługując się terminem odkodowania – widzimy paralelę światów, które w królestwie Ojca dostrzegają źródło wartości społecznych, takich jak prawda, sprawiedliwość i miłość odnoszących się do rodziny, gromady, ale także narodu. Należy uwzględnić, że oprócz pierwszej strofy (a jest ich sześć), wszystkie pozostałe „otwierają się” od wyróżnionego fragmentu Modlitwy Pańskiej. Tutaj niejako zmienia się podmiot liryczny, który mówi w liczbie mnogiej „bo w naszych królestwach”. I właśnie zestawienie królestwa boskiego (źródło porządku) z ludzkim (w którym „jest nam za ciasno, duszno i krwawo”) w większym stopniu niż pierwszy fragment przybliża do motywu głosu homo religiosus „pracujących społecznie”. I ta konwencja pozostaje dalej, podnoszona w kwestii Bożej woli ukazanej jako „najświętsza i najsprawiedliwsza”, która wchodzi do miejsc „na ziemi” – tam gdzie Ojczyzna, sprawy codzienne w gospodarstwach domowych, miejscach pracy, a więc w przestrzeni warsztatów, fabryk i na roli.

Bodaj najbliższym określeniem zdają się echa przytoczonych za Ratzingerem słów Wittgensteina, które utożsamić można z poszukiwaniem określonego ładu i godności osoby ludzkiej w świecie. Odbywa się ono jednak w wyraźny sposób poprzez modlitwę, czyli nadzieję, że źródłem tej zmiany jest łaska pochodząca spoza tego świata. To właśnie ona powinna przynieść poprawę zastanego obrazu ziemskiej wędrówki, tak żeby Ojciec nas – osób pracujących społecznie sprawił:

aby już nie było wśród nas głodnych,

niedoodzianych i bezdomnych,

opuszczonych i krzywdzonych,

w ciemnocie i grzechu żyjących.

Tutaj kumuluje się ten ciężar trudu codziennego, w języku opisującym, emotywnym bardziej poprzez charakter retorycznych powtórzeń, wyliczeń i nagromadzeń bliskich formom homiletycznym, niźli wysublimowane metafory i porównania. Jest jednak pewien fragment, który wytrąca z oczywistości ukazania braku tego, co najpotrzebniejsze, paradoksalnie odnosząc się do „chleba powszedniego”. A wszystko to w tym zwrocie ludu do Boga „daj nam”, które następnie poprzez eliptyczne ominięcie czasownika przechodzi płynnie z relacji Bóg – lud, do tej człowiek dla człowieka:

a my sobie – bracia i siostry,

mimo przedziały gór, rzek i oceanów,

mimo różnice ras, wiar i języków.

Wydaje się zaskakiwać pewnego rodzaju wejście w taką refleksję, biorąc pod uwagę czas powstania tego tekstu opublikowanego pierwotnie w modlitewniku Z Chrystusem w drogę życia, który został wydany konspiracyjnie w Warszawie w 1943 roku. Moglibyśmy powiedzieć, że podejście niwelujące różnice pomiędzy ludźmi we wskazanych zakresach, mające charakter swoistej ekumeniczności, nie było wówczas tak bardzo popularne. Kolejna kwestia związana z czasem w kontekście, tym razem wojennego chaosu ukazuje zwrot w stronę teraźniejszości i przeżywania aktualności momentu, „daj nam dzisiaj”, „bo tylko dziś żyjemy”. Możemy podejrzewać, że w tamtym trudnym okresie wiara w sensie chrześcijańskiego paradygmatu miłości była poddawana próbie, a przebaczenie krzywd wykraczało poza wszelkie kategorie etyczne. I właśnie w takim momencie docierają słowa Modlitwy Pańskiej, która w tej parafrazie głośno woła:

JAKO I MY ODPUSZCZAMY

szczerze i wszystko…

NASZYM WINOWAJCOM

wszystkim…

A to prawdopodobnie w aspekcie społecznym zwyczajnie graniczy z cudem. Nie zmniejsza to jednak skali doniosłości tego głosu etycznego wymiaru odpuszczenia zła, oczywiście najpierw uderzając się w piersi własne, a potem przebaczając „wszystkim”. Nie pada przy tym żadne określenie, nie ma bezpośredniego określenia wroga, nieprzyjaciela, choć przecież o to, z historycznego i społecznego punktu widzenia, trudno nie było. Dalszym krokiem jest także ustrzeżenie przed pokusą czynienia zła w tzw. dobrym celu.

Twarze dialogu - ks. Jana Zieja | Niedziela.pl
Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie

Na zakończenie można przejść do zestawienia słów wiersza Ojcze nasz pracujących społecznie z postacią księdza Jana Zieji. Był on wyraźnym świadkiem dramatów i zdarzeń XX- wieku, duchownym, działaczem społecznym, pisarzem, ponadto żołnierzem walczącym w I i II wojnie światowej, posługującym jako kapelan Szarych Szeregów, AK. Zieja to także uczestnik Powstania Warszawskiego, po wojnie działacz opozycji demokratycznej i współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. Został on zapamiętany jako człowiek wykraczający poza sztywne ramy określeń. Posługując się tytułem książki Jacka Moskwy na temat tej postaci, okrzyknięty mianem – Niewygodny prorok. Bez gloryfikacji, pewna doza prawdy na pewno w tym określeniu się znajduje, szczególnie w chwili gdy przytoczymy jeden z dialogów we wspomnianym na wstępie filmie z 2020 roku zatytułowanym Zieja, w którym w główną rolę wcielił się Andrzej Seweryn. Mianowice w trakcie przesłuchania komunistyczny oficer bezpieki pyta Zieję – „kto was namówił do działania na szkodę Polski Ludowej?” – na co ten z powagą odpowiada – „Jezus Chrystus. Z Nazaretu”.

Warto przytoczyć (w kontekście omawianego tekstu, szczególnie w wymiarze parafrazy Modlitwy Pańskiej i odpuszczenia winowajcom) fakt, że Zieja podczas walk jeszcze na froncie wojny polsko-bolszewickiej wyniósł z pola walki 23 rannych tłumacząc żołnierzom, że zabijanie jest grzechem, bezpardonowo trwając przy tym, że bez względu na okoliczności. Ten sam przekaz płynął z jego słów w trakcie Powstania Warszawskiego – „nie zabijaj nigdy nikogo”.  Sam tekst poetycki Jana Zieji Ojcze nasz pracujących społecznie stanowi wyraz społecznej troski i w określony sposób wnika w strukturę Modlitwy Pańskiej.

Ksiądz Jan Zieja był także uczestnikiem powstania...
kadr z filmu Zieja

I choć sam wiersz Zieji nie wydaje się być literackim arcydziełem, to w kontekście życia autora nabiera o wiele głębszego znaczenia i jako tekst kultury zyskuje na wartości, spełniając nie tylko postulat modlitewnego „przeżycia i zrozumienia”, ale i znacznie więcej.

ALE NAS ZBAW ODE ZŁEGO

wszelakiego: jawnego i ukrytego,

teraz

i w godzinę śmierci naszej.

AMEN.

 

Jan Zieja (1897-1991) - Postacie | dzieje.pl - Historia Polski
Ks. Jan Zieja. Fot. PAP/T. Michalak

~ Jakub Horbacz